Korzystając z serwisu internetowego wyrażasz zgodę na używanie plików cookie. Pliki cookie możesz zablokować za pomocą opcji dostępnych w przeglądarce internetowej. Aby dowiedzieć się więcej, kliknij tutaj.
x
X

ZAPLANUJ SWÓJ SPACER

TEATR STARY

ul. Jezuicka 18

W 1822 roku, zaledwie po czterech miesiącach prac, Łukasz Rodakiewicz oddał do użytku gmach nowego teatru, który w niewiele zmienionym kształcie dotrwał do dziś. Ten neoklasycystyczny budynek to najstarszy (po krakowskim Teatrze Starym) zachowany obiekt teatralny w Polsce.
Lublin: Teatr Stary
Niewielki gmach pełnił do 1886 roku rolę najważniejszej sceny w mieście, po czym stał się miejscem występów mniejszych trup teatralnych, cyrkowych, na początku XX wieku zaczął pełnić również funkcję kina. Był również miejscem często wykorzystywanym przez wędrowne teatry żydowskie. Wielokrotnie zmieniał nazwy – od nazwiska właścicieli zwano go Teatrem Makowskich, później Panteonem, Teatrem Powszechnym, jako kino przyjmował nazwy Théâtre Optique Parisien, „Rialto”, a po II wojnie światowej Staromiejskie. Z powodu złego stanu technicznego został zamknięty w 1981 roku, zaczął stopniowo popadać w ruinę. Po kilkudziesięciu latach starań i jednoczesnej dewastacji budynku został w latach 2009-2012 gruntownie odnowiony. Dziś jest siedzibą instytucji kultury „Teatr Stary w Lublinie”, która zaprasza i produkuje spektakle, koncerty, organizuje także projekcje filmowe i spotkania.
Budynek u zbiegu ulic Dominikańskiej i Jezuickiej wzniósł w 1822 roku (choć prace wykończeniowe trwały jeszcze przez niemal dwa lata) własnym kosztem Łukasz Rodakiewicz – były oficer napoleoński, inżynier wojewódzki i „geometra”. W latach 20-tych XIX wieku jego widownia mogła pomieścić 334 widzów (na parterze, w lożach, balkonie na pierwszym piętrze oraz galerii na drugim – usuniętej prawdopodobnie podczas remontu w 1884 roku). Budynek wzniesiono w stylu neoklasycystycznym, z jednym wejściem od frontu ozdobionego zachowanymi do dziś płaskorzeźbami przedstawiającymi gryfy i kobiece maski. Po śmierci Rodakiewicza w 1832 roku teatr został zajęty przez wierzycieli, jednocześnie jednak był stale udostępniany wędrownym towarzystwom teatralnym. Budynek stopniowo zaczął popadać w ruinę aż do 1853 roku, kiedy to córka jego budowniczego – Julia z Rodakiewiczów wspólnie z mężem Romualdem Makowskim odkupiła gmach i przeprowadziła remont. Od tej pory aż 1945 roku był on własnością rodziny Makowskich i zwyczajowo nazywano go Teatrem Makowskich.  
Po 1886 roku teatr przy ulicy Jezuickiej pełnił rolę najważniejszej sceny teatralnej miasta i był wynajmowany przez liczne wędrowne zespoły teatralne, niektóre z nich również organizowały się właśnie w tym miejscu. I tak lublinianie mogli oglądać spektakle m. in. trupę Karola Bauera (która w 1822 roku zainicjowała działalność sceny), Kazimierza Skibińskiego (zrealizował on w 1827 roku w Lublinie jako jeden z pierwszych w Polsce Wolnego strzelca Karola M. Webera), Tomasza Andrzeja Chełchowskiego, Kajetana Nowińskiego, Pawła Ratajewicza czy Anastazego Trapszy.
 
 
Na scenie przy Jezuickiej występowali m.in. Bolesław Leszczyński, Józef Rychter, słynny czarnoskóry tragik angielski Ira Aldridge, Adolfina Zimajer, Rufin Morozowicz, Ludwik Solski czy Gabriela Zapolska. W latach 80-tych XIX wieku wobec coraz bardziej zaawansowanych planów wzniesienia nowego gmachu teatralnego w mieście ówczesny właściciel – Romuald Makowski dał w prasie ogłoszenie o sprzedaży budynku, prowadził również rozmowy z gminą żydowską na temat urządzenia w nim synagogi, ale ostatecznie zdecydował się na remont i dalsze prowadzenie w budynku działalności widowiskowej (obok spektakli teatralnych przy Jezuickiej pojawiły się występy cyrkowe, pokazy walk, a od 1897 roku również projekcje filmowe).
Na przełomie 1907 i 1908 roku Makowski decyduje się uruchomić w teatrze kino o nazwie „Théâtre Optique Parisien” (później zmienioną na „Rialto”).
Jednak do 1939 roku dość często w budynku (nazywanym wówczas kinoteatrem „Panteon”) grane są nadal przedstawienia teatralne (m. in. pod koniec I wojny światowej pod szyldem Teatru Powszechnego), gmach był również często udostępniany teatrom żydowskim, w których grywały m.in. Rachela i Ida Kamińskie. W czasie II wojny światowej Niemcy przejmują zarządzanie gmachem. Właścicielom udaje się jednak ocalić zbiory teatralne i aparaturę, dzięki której w 1944 roku tuż po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną kino wznawia działalność (jako pierwsze w Lublinie). Budynek po odebraniu go właścicielom w 1945 roku, po siedmiu latach został przejęty przez Wojewódzki Zarząd Kin w Lublinie i nakazano wówczas Romualdowi Makowskiemu (wnukowi Julii z Rodakiewiczów) natychmiastową wyprowadzkę z wszystkich pomieszczeń w teatrze, w trakcie której zniszczeniu uległy gromadzone przez lata bezcenne zbiory teatralne. Kino zmieniło wówczas nazwę na „Staromiejskie”.
W 1969 roku podczas remontu zascenia wyburzono ścianę pokrytą autografami aktorów grających przy Jezuickiej. Teatr Stary jako kino funkcjonował do 1981 roku, kiedy to z uwagi na zły stan techniczny został zamknięty, ulegał stopniowej dewastacji, kilkakrotnie był podpalany. Pomimo licznych starań dopiero w latach 2009-2012 roku udało się go odrestaurować i przywrócić lubelskiej (i nie tylko) kulturze. Od tego czasu pełni rolę siedziby instytucji kultury miasta Lublina. Teatr Stary działa jako jednostka impresaryjna, która poza spektaklami gościnnymi produkuje również własne przedstawienia i koncerty. Poza tym jest miejscem licznych i cieszących się sporym zainteresowaniem spotkań oraz projekcji filmowych.
CZYTAJ DALEJ

CIEKAWOSTKI

►  Łukasz Rodakiewicz wzniósł teatr przy Jezuickiej tuż po ślubie z młodziutką Marianną Drewnowską, której ojciec, Kacper, był jednym z pomysłodawców projektu. Pani Rodakiewicz zmarła bardzo młodo, w połogu, dwa lata po wybudowaniu teatru. Jedyna córka Marianny i Łukasza – Julia wspólnie z mężem Romualdem Makowskim odkupiła budynek w 1853 roku po tym, jak został sprzedany w 1832 roku za długi jej ojca.
►  Stanisław Krzesiński twierdził w swoich zapiskach, że w teatrze Rodakiewicza była „scena zbyt wysoko podniesiona, z powodu że maszynerii nie można było urządzić wygodnie dla znajdujących się sklepień grobowych pozostałych po kościółku szarytek, z którego część sceniczna była urządzoną”. W rodzinie Makowskich istnieje przekazywana do dziś tradycja, że Rodakiewicz pozostawił pod sceną nietknięte krypty grobowe z dawnej kaplicy sióstr szarytek, które rzeczywiście w II połowie XVIII wieku miały siedzibę w sąsiedniej kamienicy u zbiegu ulic Złotej i Dominikańskiej. W trakcie prac remontowych śladów po tych kryptach jednak nie znaleziono, wiadomo natomiast, że pod częścią budynku znajdowały się typowe dla lubelskiego Starego Miasta piwnice pełniące niegdyś zapewne role magazynów. Według Jerzego Makowskiego (potomka właścicieli teatru) istnieje sekretne przejście z Teatru do dawnej kamienicy sióstr szarytek
►  W okresie powstania listopadowego przy ulicy Jezuickiej wybuchła „wojna teatrów”, którą prowadziły ze sobą zespoły Kajetana Nowińskiego i Tomasza A. Chełchowskiego. Orężem w tej „wojnie” był patriotyczny repertuar, na który licytowały się oba zespoły walcząc o miejsce na scenie lubelskiego teatru, szczelnie zapełnianego w tym czasie przez hojną i gorąco reagującą na takie przedstawienia publiczność. Po wyjściu wojsk rosyjskich z Lublina w grudniu 1830 roku Nowiński wystawił z ogromnym sukcesem poemat sceniczny Orzeł Biały, z którego część dochodu artyści przekazali na umundurowanie uczniów szkoły lubelskiej, chcących wstąpić do polskiego wojska. Chełchowski odpowiedział „wielkim obrazem patriotycznym wierszem” pt. Mogiła w Krakowie, czyli Zgon, zjawienie i wskrzeszenie Kościuszki oraz operą Wiwat wygrana!, z których dochód zasilił na potrzeby młodzieży zaciągającej się do oddziałów „nowych Krakusów”. W reakcji na to Stanisław Krzesiński, członek towarzystwa Niwińskiego, napisał obraz Grobowce sławnych Polaków. Niestety wkroczenie Rosjan do Lublina uniemożliwiło wystawienie tej ostatniej sztuki i położyło kres tej szlachetnej rywalizacji.
►  Na umieszczonej w latach 30-tych XIX wieku kurtynie widniał napis „RIDENDO CASTIGAT MORES” (czyli „Śmiechem poprawia obyczaje”) – było to XVII-wieczne motto paryskiej Opery Komicznej. Niektórzy lublinianie mieli podobno twierdzić, że napis ten jest dowodem na, iż teatr został założony przez trzech Żydów – panów Ridenda, Castigata i Moresa.
►  W 1881 roku, podczas występów w lubelskim teatrze, w pobliskiej Katedrze Ludwik Solski (wówczas jeszcze znany jako Sosnowski) wziął ślub z aktorką Michaliną Solską (właśc. Smolą), której pseudonim stał się również i jego pseudonimem.
►  W 1895 roku plany sprzedaży teatru gminie żydowskiej z przeznaczeniem go na synagogę wywołują burzliwą dyskusję na łamach „Gazety Lubelskiej”, „Lublinskich Gubiernskich Wiedomostiej" i „Przeglądu Katolickiego". Ten ostatni apeluje do właściciela, by choćby mu „nie wiem jakie sumy dawano, nie powinien przyczyniać się do założenia synagogi przy kościele”.
►  Ewa Benesz – znana aktorka i animatorka kultury, związana m.in. z Teatrem Laboratorium Jerzego Grotowskiego, jest wnuczką Wandy z Makowskich Benesz – córki Romualda Makowskiego i Julii z Rodakiewiczów Makowskiej.
►  W Teatrze Starym swoje pierwsze filmy oglądali m.in. Zygmunt Kałużyński, a także młodziutki Juliusz Machulski (w latach 60-tych jego ojciec – Jan, zatrudniony był w lubelskim Teatrze im. Juliusza Osterwy). W 2014 roku Juliusz Machulski na deskach Teatru Starego wyreżyserował swoją sztukę Machia.
CZYTAJ DALEJ

WAŻNE DATY

►  Data powstania: 20 października 1822 r.
►  1820 i 1821 – Łukasz Rodakiewicz (wspólnie ze swoim przyszłym teściem Kacprem Drewnowskim) kupuje dwie parcele w Lublinie: pierwszą położoną przy Rynku 11 – sięgającą do ulicy Dominikańskiej i drugą u zbiegu tej ulicy z Jezuicką z myślą o wzniesieniu na nich gmachu teatralnego.
►  1822 – w lipcu rusza budowa, a już 20 października trupa Karola Bauera daje pierwsze przedstawienie w nowym teatrze, niestety, nie wiadomo, jaka sztuka została zagrana na inaugurację.
►  1827 – wystawienie z ogromnym sukcesem w kwietniu 1827 roku przez zespół Kazimierza Skibińskiego opery romantycznej Karola Marii Webera Wolny strzelec. W tym też roku wg Stanisława Krzesińskiego Rodakiewicz miał zakupić dla swojego teatru „dekoracje po zwiniętym teatrze francuskim w pałacu Saskim w Warszawie.”
►  1830-1831 – „wojna teatrów” Tomasza A. Chełchowskiego i Kajetana Nowińskiego. Obydwa towarzystwa rywalizują o salę teatralną i licytują się na patriotyczne przedstawienia, z których dochód jest częściowo przeznaczany na rzecz polskiego wojska walczącego z Rosjanami w czasie powstania listopadowego.
►  1832 – śmierć Łukasza Rodakiewicza, przejęcie teatru przez jego wierzycieli.
►  1837 – Tomasz A. Chełchowski (dyrektor trupy dającej wówczas przedstawienia w teatrze przy ul. Jezuickiej, późniejszy dyrektor teatru krakowskiego) składa wniosek o utworzenie w Lublinie szkoły dramatycznej dla aktorów prowincjonalnych, niestety plany te nie zostają zrealizowane.
►  1853 – teatr wykupuje córka Łukasza Rodakiewicza – Julia Makowska, która wraz z mężem prowadzi go przez następne kilkadziesiąt lat
►  1857 – przeprowadzony zostaje remont budynku (przede wszystkim dziurawego dachu).
►  1858 – trupa Tomasza A. Chełchowskiego wystawia przy Jezuickiej Mazepę Juliusza Słowackiego (pod tytułem Pojedynek, czyli Mazepa wychowaniec stepów ukraińskich) – jest to najprawdopodobniej pierwsze wystawienie dramatu Słowackiego w Kongresówce.
►  1866 – kolejny remont gmachu, teatr zyskuje oświetlenie naftowe (w miejsce olejowego), widownię rozświetla dziesięciopłomienny żyrandol, w tym też roku, w sierpniu, w teatrze odbywają się wzbudzające powszechną sensację w Lublinie występy czarnoskórego tragika angielskiego – Iry Aldridge’a.
►  1883 – w prasie lubelskiej pojawia się ogłoszenie Romualda Makowskiego o zamiarze sprzedaży teatru.
►  1884 – rodzina Makowskich odstępuje od pomysłu sprzedaży budynku i dokonuje gruntownego remontu (obniżając nieco budynek i likwidując tym samym galerię).
►  1895 – rozmowy właścicieli z gminą żydowską o sprzedaniu jej gmachu z przeznaczeniem na synagogę.
►  1897 – umiera Julia z Rodakiewiczów Makowska, teatr zaczyna funkcjonować pod nową nazwą „Teatr Rozmaitości”.
►  1899 – w budynku ma miejsce pierwszy w Lublinie pokaz „sinematografu”.
►  1907-1908 – w teatrze na stałe zaczyna funkcjonować kino pod nazwą „Théâtre Optique Parisien”.
►  1917 – w maju na deskach teatru zespół Ester Racheli Kamińskiej wystawia w języku jidysz m. in. Norę Ibsena z Idą Kamińską w roli tytułowej.
►  1920 – w grudniu teatr zostaje zamknięty ze względu na zły stan techniczny, w 1921 roku budynek zostaje wyremontowany, w następnych latach zostaje po raz kolejny przebudowany – powiększono wówczas kosztem widowni poczekalnię przy wejściu.
►  1939 – we wrześniu budynek zostaje uszkodzony podczas bombardowania Lublina, szybko jednak go naprawiono i przez cały okres okupacji funkcjonuje w nim kino pod nadaną mu tuż przed wojną nazwą „Rialto”. W okresie okupacji budynek pozostaje pod nadzorem władz niemieckich, Makowskim udaje się ocalić zgromadzony przez lata zbiór pamiątek teatralnych.
►  1944 – już 30 lipca, kilka dni po zajęciu Lublina przez Armię Czerwoną kino Makowskich wznawia działalność.
►  1945 – teatr zostaje przejęty przez państwo.
►  1952 – władze brutalnie usuwają rodzinę Makowskich z budynku, niszcząc przy okazji większość z gromadzonych przez lata teatraliów.
►  1956 – w ówczesnym Kinie Staromiejskim powstaje pierwszy w Lublinie i jeden z pierwszych w Polsce Dyskusyjny Klub Filmowy pod nazwą „Zamek”.
►  1967 – obiekt zostaje wpisany do rejestru zabytków.
►  1969 – w czasie kolejnego remontu wyburzono ścianę na zasceniu z autografami aktorów grających w teatrze w czasie jego długiej historii.
►  1981 – zamknięcie budynku ze względu na zły stan techniczny.
►  1993 – w czasie jednego z pożarów poważnie zostały uszkodzone zabytkowe loże.
►  1994 – za symboliczną złotówkę zrujnowany gmach nabyła Fundacja „Galeria na Prowincji”, przez następne dziesięć lat bezskutecznie próbuje doprowadzić do remontu budynku.
►  2005 – decyzją wojewody lubelskiego Fundacja „Galeria na Prowincji” zostaje wywłaszczona, budynek wraca do Skarbu Państwa.
►  2007 – rozpoczyna się gruntowny remont teatru od zabezpieczenia i wzmocnienia fundamentów.
►  2011 – jeszcze przed ukończeniem prac remontowych powstaje miejska instytucja kultury „Teatr Stary w Lublinie”, w wyniku konkursu jej dyrekcję obejmuje Karolina Rozwód.
►  2012 – wiosną teatr wznawia działalność, szybko zdobywa liczną i wierną publiczność.
►  2013 – Teatr Stary proponuje dwie pierwsze premiery – koncert-spektakl Wieczorem Włodka Pawlika wg wierszy Józefa Czechowicza i przedstawienie dla dzieci Skarb w reżyserii Leszka Mądzika.
►  2014 – Juliusz Machulski realizuje w Teatrze Starym spektakl według własnej sztuki poświęconej postaci Niccolo Machiavellego pt. Machia.
CZYTAJ DALEJ

CIEKAWE POSTACI

  • Łukasz Rodakiewicz
  • Julia Makowska
  • Karol Bauer
  • Kazimierz Skibiński
  • Kajetan Nowiński
  • Tomasz A. Chełchowski
  • Ira Aldrige
  • Paweł Ratajewicz
  • Romuald Makowski
  • Stanisław Krzesiński
  • Gabriela Zapolska
  • Adolfina Zimajer
  • Ludwik Solski
  • Michalina Solska
  • Rachela Kamińska
  • Ida Kamińska
  • Zygmunt Kałużyński
  • Karolina Rozwód
  • Włodek Pawlik
  • Leszek Mądzik
  • Juliusz Machulski
CZYTAJ DALEJ

BIBLIOGRAFIA ORAZ LINKI

►  „Gazeta Warszawska” z 17 grudnia 1822 roku z korespondencją z Lublina opisującą pierwsze spektakle w teatrze Łukasza Rodakiewicza (www)
►  Stanisław Dąbrowski, Teatry w Lublinie i teatry w Lubelskiem 1860-1880, „Pamiętnik Lubelski” (za lata 1927-1930), Lublin 1930, s. 272-351 (publikacja dostępna w Bibliotece Cyfrowej UMCS w Lublinie).
►  Stanisław Krzesiński, Koleje życia, czyli materiały do historii teatrów prowincjonalnych, oprac. i wstępem opatrzył Stanisław Dąbrowski, Warszawa 1957.
►  Stefan Kruk, Życie teatralne w Lublinie (1782-1918), Lublin 1982 (publikacja dostępna w Bibliotece Cyfrowej UMCS w Lublinie).
►  Jego siła nas urzekła… Szkice i wspomnienia z dziejów lubelskiego teatru, pod red. Alojzego L. Gzelli, Lublin 1985.
►  Waldemar Sulisz, Teatr Stary w Lublinie (1822-2012). Przewodnik. Historia – miłość – życie, Lublin 2012.
►  www.teatrstary.eu
►  www.teatrnn.pl
►  Maliszewska Róża, Dokumentacja naukowo-historyczna – budynek dawnego teatru przy ul. Trybunalskiej 20, mps w zbiorach Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Lublinie, Lublin 1980.
CZYTAJ DALEJ

AUTOR: Jarosław Cymerman

ul. Jezuicka 18, 20-113 Lublin | www.teatrstary.eu


POWIĄZANE SPACERY

TEATRA W LUBLINIE

SPACEROWNIK DLA DZIECI, KTÓRE ZABIERAJĄ NA SPACER DOROSŁYCH: GDZIE MIESZKA TEATR?

ŚLADAMI FREDRY, CZYLI "DOBRE BYŁY CZASY W TYM LUBLINIE"

Copyright SPACEROWNIK TEATRALNY 2016. All Rights Reserved.

Design by Dominika Naziębły, Łukasz Gosławski. Powered by Wojciech Sowa.